Helmert Woudenberg is donderdag onverwacht overleden. De acteur, regisseur en schrijver maakte vele spraakmakende monologen en was onder meer mede-oprichter van Het Werkteater. Hij overleed aan een hartaanval, middenin de tournee van de voorstelling Blind.

Helmert Woudenberg werd geboren in het Duitse dorp Elspe in 1945, aan het eind van de Tweede Wereldoorlog. Twee weken voor zijn geboorte stierf zijn vader, een Nederlandse SS-er, aan het Oostfront. Als baby verliest hij ook al vroeg zijn moeder, waarna hij terechtkomt in een pleeggezin in Hilversum.

De oorlog en de rol daarin van zijn familie – ook Helmerts opa was overtuigd NSB-er – bleef de acteur zijn leven lang fascineren en werd onderwerp van meerdere theatervoorstellingen die hij speelde, schreef en/of regisseerde, zoals Leefbaar – de jood en de NSB’er, Übermensch, Landverrader, De Nazi En De Kapper en Zwarte Miep.

In 1969 deed Helmert Woudenberg eindexamen aan de Amsterdamse Toneelschool, waarna hij meteen bij Toneelgroep Centrum ging spelen. Twee seizoenen later richtte hij met onder meer oud-klasgenoten Cas Enklaar en Daria Mohr het Werkteater (‘ekspres zonder H’) op. Met meer persoonlijke en geëngageerde voorstellingen, gemaakt op basis van improvisatie, wilde de groep het toenmalige theater veranderen. Gewone, echte mensen moesten centraal staan, met herkenbare emoties. Daarbij ontwikkelde het Werkteater een nieuwe, non-hiërarchische organisatievorm: het collectief, wat een typisch Nederlandse theaterstructuur zou worden.

Vijftien jaar lang bleef Woudenberg aan Het Werkteater verbonden. Daarna speelde, regisseerde en schreef hij bij vele andere gezelschappen, waaronder Toneelgroep Baal, Toneelgroep Theater in Arnhem waar hij ook enkele jaren artistiek leider was, Carver, mugmetdegoudentand, Cosmic, De Voortzetting, Toneelgroep Jan Vos en onder zijn eigen stichting Zwarte Kunst.

Een veelgeprezen voorstelling was de locatietheateroorstelling Mansholt, waarin hij in 2014 voor het eerst de hoofdrol speelde op Theaterfestival Karavaan en wat in 2021 nog hernomen werd. De jury van het Nederlands Theater Festival prees zijn ‘ijzersterke spel’ en selecteerde de productie als een van de meest indrukwekkende van dat seizoen. Woudenberg maakte ook indruk met veel monologen, misschien wel een van de moeilijkste theatergenres. Alleen op het toneel met zijn kenmerkende gevarieerde, altijd boeiende dictie kroop Woudenberg in de huid van onder anderen Fortuyn (2006), Hitler (Übermensch, 2012), Jezus (2002), Joep Haffmans (God vergeeft, 2013) en Carmiggelt (2019).

Hij speelde volgens een zelf ontwikkelde spelmethode, die gebaseerd was op de samenhang van de vier oerelementen Vuur, Water, Lucht & Aarde. De basis daarvoor legde hij al tijdens de improvisaties bij het Werkteater. Over de spelmethode bracht hij in 1999 ook het boek Vuur, Water, Lucht & Aarde – Handleiding voor acteren uit en gaf hij jarenlang trainingen aan zowel professionals als amateurs. Hij wilde zo zijn grote liefde voor het vak overbrengen.

Mede voor zijn werk als docent en zijn spelmethode werd Woudenberg in 2021 benoemd tot Ridder in de orde van Oranje Nassau.  Het gaf hem veel voldoening dat het een onderscheiding was die verder ging dan alleen een waardering voor goed acteren. ‘Zo’n ridderorde krijg je als je wat voor het land en de samenleving betekend hebt. Ik probeer, onder meer in mijn solo’s, altijd werk met maatschappelijke relevantie te maken. Mijn voorstellingen sluiten altijd aan op hoe de wereld er op dat moment voorstaat.’

21 oktober ging bij Matzer Theaterproducties de voorstelling Blind in première. Woudenberg speelde er een oude vader wiens halsstarrigheid finaal botste met het al even hardnekkige idealisme van zijn dochter (José Kuijpers). De voorstelling zou nog tot en met 15 december door Nederland toeren. Afgelopen woensdag was hij nog in de Tilburgse Schouwburg te zien.

Foto: Paul Hoes – Carmiggelt van Helmert Woudenberg