Voor hun nieuwe performance Underworlds lieten Suzan Boogaerdt en Bianca van der Schoot zich inspireren door de mythe van Psyche en Eros, en door het fenomeen ‘reality shifting’, waarin iemand probeert om diens geest naar een andere realiteit te laten reizen. Het levert een prikkelende collage van invloeden op.

Tijdens de coronacrisis stak een nieuw internetfenomeen de kop op, dat vooral populair werd onder meisjes en jonge vrouwen: reality shifting. Het idee is dat je door verschillende rituelen en meditatieve oefeningen je bewustzijn kunt verplaatsen naar een door jou gewenste realiteit (veel deelnemers kozen voor bestaande fictieve universa – vooral de werelden van Harry Potter en de anime-serie My Hero Academia bleken populair).

De belofte van reality shifting ging verder dan tijdelijk escapisme: sommige beoefenaars beweerden dat de alternatieve realiteiten daadwerkelijk bestonden en dat je er met genoeg oefening voor zou kunnen kiezen om permanent in het door jou gekozen universum te gaan leven (meer nuchtere betrokkenen plaatsten de praktijk eerder in de traditie van lucide dromen, het kunnen vormen van je eigen nachtelijke belevenissen).

Het kunstenaarsduo Boogaerdt/vanderSchoot nam het gegeven als een van de uitgangspunten van het werk Underworlds, dat in januari van dit jaar in Schauspielhaus Bochum in première ging, en deze maand in Nederland te zien is. De makers combineren reality shifting met de mythe van Psyche en Eros en gieten het geheel in een vorm die het midden houdt tussen digitale kunst, ritualiteit en theater.

Een voice-over gidst ons door het verhaal van Psyche, de koningsdochter die wordt uitgehuwelijkt aan de godenzoon Eros, maar eerst allerlei beproevingen moet doorstaan voordat ze kunnen trouwen. Een hypnotiserende videoprojectie geeft de queeste de sfeer van een videogame, en vier performers spelen zowel de personages in het verhaal als uitvoerders van een mystiek ritueel.

De elementen zorgen samen voor een begoochelende ervaring, waarin het in eerste instantie als toeschouwer flink zoeken is hoe je er het beste naar kan kijken. Dat komt door de combinatie van de rijke teksten, alle visuele associaties in de video en de scenografie, én de constante identiteitswisselingen van de spelers. Als je alles tegelijkertijd probeert te volgen en plaatsen wordt het al snel te veel, dus Underworlds werkt het beste als je je door je eigen interesses en associaties laat leiden.

De makers trekken namelijk een hele wereld aan interessante verbindingen open. Door mythologie (rondom het verhaal van Psyche wordt zelfs een hele ontstaansmythe gecreëerd) te combineren met de digitale vormgeving en de constante verwijzingen naar YouTube en videogames tonen Boogaerdt en Van der Schoot een link tussen de manier waarop de onderdompeling in een andere werkelijkheid van alle tijden is: zo bezien is reality shifting in een traditie te plaatsen met allerlei verhalende culturele tradities waarin het rituele een belangrijke rol speelde.

De verhalen die we vertellen zijn zowel een manier om de werkelijkheid te kunnen begrijpen, als om die werkelijkheid vorm te geven, of dat nu via orale traditie of via digitale middelen gebeurt. De link naar videogames die de makers continu leggen is daar ook interessant in: zoals de veelal vrouwelijke beoefenaars van reality shifting zich via rituelen naar een andere wereld verplaatsen, doen (toch nog altijd in meerderheid mannelijke) gamers dat ook via technologie.

Vanuit die invalshoek kijken de makers vervolgens ook kritisch naar wélke realiteit er dan in stand gehouden wordt. Vanuit zowel de voice-over als de personages die Psyche tegenkomt wordt kritiek geleverd op de patriarchale kantjes van het verhaal waarin ze zich bevindt. De hele mythe is immers gericht op het vinden van een echtgenoot, en het opvolgen van zijn bevelen. Ook het cliché van de vrouw die een monster rehabiliteert speelt een belangrijke rol. Ook dat is een interessante invalshoek om naar reality shifting te kijken: in hoeverre worden de meisjesfantasieën die de beoefenaars uitleven door patriarchale normen geleid?

Maar uiteindelijk lijken de makers toch vooral op de emancipatoire mogelijkheden van het creëren van eigen realiteiten te focussen. Uit de gezamenlijke mythe die de performers creëren spreekt sterk de mogelijkheid van een alternatief voor de wereld waarin we leven. Hun gezamenlijke streven om alle stappen van het ritueel te doorlopen onderstreept het belang van onderlinge solidariteit.

Foto: Birgit Hupfeld