De Poolse theatermaker Łukasz Twarkowski raakte gefascineerd door de idealen van de achttiende-eeuwse boerencommune van priester Brzostowski – en maakte die na in een Litouws bos. Het Holland Festival presenteert de zes uur durende immersieve happening Respublika in het Westelijk Havengebied van Amsterdam. ‘De acteurs hebben me gehaat.’
‘Dit is het verhaal van een experiment uit de achttiende eeuw dat nu een tweede leven heeft gekregen’, zegt theatermaker Łukasz Twarkowski met een brede glimlach. Over Respublika gaat het, zijn voorstelling die in het kader van het Holland Festival in Amsterdam te zien is. Om praktische redenen op een wat ongebruikelijke locatie: een grote evenementenhal in West. De term ‘voorstelling’ dekt dan ook misschien de lading niet helemaal: Respublika is immersief theater, een multimediale happening om je in onder te dompelen, een ervaring in drie delen waarvan je de volgorde grotendeels zelf kan bepalen, maar waarbij één ding vaststaat: je gaat hoe dan ook raven.
Een experiment, dus. In oorspronkelijke setting bedacht door Paweł Ksawery Brzostowski (1739-1827), een vooruitstrevende Poolse priester, fervent criticaster van het systeem van lijfeigenschap uit die tijd. Nabij Vilnius (nu Litouwen) kocht hij een stuk land en stichtte er een boerengemeenschap. Iedereen was er vrij, er kwam een grondwet – de allereerste in de regio, benadrukt Twarkowksi – een gezondheidsstelsel, onderwijssysteem, eigen geld. Achthonderd boeren woonden er uiteindelijk, iedereen die ervan hoorde wilde erheen. Maar, zoals dat gaat zodra je serieuze research gaat plegen, het bleek uiteindelijk allemaal niet zo idyllisch, deze utopische microstaat.
En toch weerhield dat laatste Twarkowski er niet van het voorbeeld van de priester te willen volgen, in theatrale context. Twintig spelers en medewerkers verzamelde hij om zich heen, en met steun van het Litouws Nationaal Dramatheater begonnen ze aan hun utopie: het vormen van een kleine, vrije gemeenschap, een groep van gelijkwaardige mensen met dezelfde kansen, een soort collectief, bivakkerend in de bossen van Litouwen, alwaar ze een theaterstuk over dit alles zouden uitknobbelen. Geen sinecure. Eer Respublika er was, waren ze een jaar verder; drie jaar geleden ging het in première, en de regisseur schat dat ze het zo’n één à twee keer per jaar re-enacten(pandemie en oorlog willende).
Łukasz Twarkowski (39), regisseur, videokunstenaar en raver, videobelt vanuit zijn huis in Wrocław, de stad waar hij is geboren en getogen. Hier richtte hij als 27-jarige zijn interdisciplinaire collectief Identity Problem Group op, eerst bestaande uit drie, later vijf leden – ook uit een soort utopische gedachte, zegt hij: ‘Je wilt dat het lukt, samen, en dat je dat vast kunt houden, en niet zoals de meeste gezelschappen om je heen weer uit elkaar gaat. Maar na zeven jaar was het op. Dan moet je een radicale stap nemen en de boel opheffen.’
In Wrocław was hij bovendien huisregisseur van het Polski Theatr. En hij werkte met theaterlegende Krystian Lupa (wiens meesterlijke Proces in 2019 in het HF stond) eerst als assistent, later als partner.
Maar inmiddels maakt Twarkowski meer en meer buiten Polen, recentelijk in Letland en Litouwen; er stond ook een plan voor Rusland op de agenda, maar met de oorlog is dat opgeschort. Hij onderschrijft het gevoel van landgenoot en SPRING-directeur Grzegorz Reske in dit nummer, dat Polen, waar de rechtse partij PiS aan de macht is, allengs eenkenniger is geworden, ook waar het de kunsten betreft.
Aldus kwam Respublika tot stand in een Baltisch bos. Mijmerend over de mythe van priester Brzostowski vroegen de makers zich af wat een vergelijkbare ‘sociale aardbeving’ als het afschaffen van de lijfeigenschap in de huidige tijd teweeg zou kunnen brengen. Misschien het afschaffen van arbeid? Wat zou het voor mens en maatschappij betekenen als niemand meer hoefde te werken, als er een vast inkomen gegarandeerd zou zijn en: zie maar wat je doet?
Dat werd het leidend narratief, successievelijk neergepend door dramaturg Joanna Bednarczyk en neergezet door een internationale cast die deels Engels, Litouws en Russisch spreekt. De repetities begonnen met een tolk, later in het maakproces werd er gestemd welke taal de boventoon zou voeren en wie vertaalde, aldus de regisseur met alweer die guitige grijns. Een eigen gezelschap wil hij niet meer. ‘Te claustrofobisch. Ik heb een aantal mensen, twee dramaturgen, een componist, scenograaf, met wie ik al pakweg vijftien jaar samenwerk. Maar wat betreft acteurs vind ik het een mooie gedachte dat je steeds weer nieuwe mensen ontmoet met wie je tijdelijk – en from scratch – een autonome zone creëert.’
Respublika neemt wat dat aangaat een bijzonder plek in zijn oeuvre in, zegt Twarkowski. Het langdurige maakproces is deel geworden van het eindproduct. De spelers, de oudste begin zeventig, de jongste achter in de twintig, hebben heel wat met elkaar doorgemaakt, zoals we zullen kunnen zien op grote videoschermen. Wat we niet zullen weten, is wat precies documentair is en wat geregisseerd – daar speelt de productie behendig mee.
Wanneer het publiek de ruimte betreedt, is dit het uitgangspunt: het is het jaar 2025, en voornoemde, heterogene groep utopisten kijkt terug op het avontuur dat ze in 2020 voor een periode van twaalf maanden met elkaar aangingen. Op hoe ze, binnen de veiligheid van een collectief, aan de slag gingen, afgesneden van de reguliere samenleving met issues als klimaatcrisis en neo-kapitalistische uitwassen, op zoek naar een betere microwereld waarin productie en consumptie volkomen naar de achtergrond zouden verdwijnen. Wat er gaandeweg gebeurde, was dat ze een interesse in elektronische muziek ontwikkelden, raves begonnen te organiseren, daar heel goed in werden en uiteindelijk dagdagelijks niks anders meer deden.
Aan het eind van het jaar bestempelen ze hun experiment als mislukt, en gaan uit elkaar. Maar vijf jaar later, in 2025, met voldoende afstand tot die intensieve periode, realiseren ze zich dat ze puur op het menselijk vlak iets heel bijzonders hebben meegemaakt, iets dat ze heel graag willen herbeleven – en dat ze willen delen, met anderen – met ons, het publiek. Eenmaal binnen maken we de omgeving van toen mee, verbeeld door kunstenaar Fabien Lédé, volgen we de avonturen van de groep (op video en/of live) en begeven we ons met componist Bogumil Misala, dj Spectribe, choreograaf Paweł Sakowicz en de performers in een danservaring die ons zo maar een gevoel van ongekende vrijheid zou kunnen geven.
Twarkowski licht een puntje van de sluier op: de groep spelers zat in werkelijkheid geen jaar in het bos, maar een maand. Om de verhaallijn op video te vervolmaken moesten ze wel een paar keer terugkeren, ook in de winter. Zo hebben ze daadwerkelijk samen heel wat beleefd: ‘De ups en downs zijn niet gespeeld, raven in de winter in een woud is echt wel andere koek, je kunt niet stoppen met dansen want dan vriest je kont eraf. Ze hebben me gehaat! Maar het is ook echt een heel bijzondere ervaring geworden, die nog steeds voortduurt. Zoals nu, in Amsterdam komen we weer samen, we zijn zelf ook weer drie jaar ouder sinds de première en ik denk dat het echt nog steeds beter wordt mettertijd.’ Vrolijk: ‘Af en toe kijken we elkaar aan en roepen: Echt? Hebben we het echt gefikst? Geld gekregen van een belangrijk theater om een beetje in de bossen te gaan zitten experimenteren?’
‘Is het politiek? Poeh, ik ben nogal beducht voor dat soort statements in het theater, voordat je het weet zit je in een positie waarin je mensen probeert te overtuigen van iets waarvan ze allang overtuigd zijn. In Respublika is de klimaatcrisis heus wel aanwezig, maar het is niet een hoofdbestanddeel, geen topic. Mij gaat het erom: wat gaat er om in de mens in de klimaatcrisis. Statistieken en cijfers kun je vinden op internet, ik hoef niet zo nodig een informatief stuk te maken. Ik houd er intussen wel rekening mee dat we kritiek zullen krijgen uit een zekere hoek, want we gebruiken shit loads of energy – ik verberg het niet. Maar je kunt niet voortdurend maar naar je carbon footprintkijken want dan kun je beter thuis zitten en niks doen. Pascal, geloof ik, zei: elk probleem vloeit voort uit het feit dat de mens niet in z’n eentje in een kamer kan zijn.’
‘En dan, ja… alles is politiek. Rave is van nature politiek, want a-kapitalistisch, 24 of 48 uur dansen betekent per definitie: niks produceren. Je doet het puur voor je lol, en daarom wordt het vaak in een verdacht frame geplaatst en verboden, want men is bang voor het fenomeen van mensen die lol hebben en gewoon blij zijn. Wat we doen, is proberen een ervaring te creëren die je een soort vrijheid geeft die ertoe zou kunnen leiden dat je andere beslissingen neemt – of die je ten minste nog een keer laat nadenken daarover. Die ervaring van vrijheid bewerkstelligen, al is het maar voor een paar dagen.’
‘In veel opzichten is dit mijn belangrijkste werk tot nu. Een risicovolle verwezenlijking van een grote droom, die gaat over oprecht samen dingen tot stand brengen, een gemeenschap vormen. En dan werken op het snijvlak van fictie en werkelijkheid, je biografie kunnen inzetten, jezelf kunnen zijn met de thema’s die je oprecht het meest na aan het hart liggen, en jezelf ook kunnen verbergen achter het verhaal – dat is een geweldige ervaring. Daar wil je meer van. Maar ik realiseer me dat we dit de komende tien jaar niet zullen evenaren. Ik ben dol op mijn nieuwe voorstellig Rothko, maar dat is en blijft een theatervoorstelling. Het is overigens Mark Rothko die zei: een kunstwerk moet niet gaan over een ervaring, het moet een ervaring zíjn. Dat is exact mijn focus. Stop met praten, het gaat om het ervaren!’
Foto: Andrej Vasilenko. Respublika (2020) van Łukasz Twarkowski
Respublika
Łukasz Twarkowski, Lietuvos nacionalinis dramos teatras.
Te zien in Donau, Amsterdam, 22 en 23 juni. Respublika duurt 6 uur maar je kunt komen en gaan wanneer je wilt. Er zijn bars en een sauna.
Dossiers
