‘Onbewerkt dagelijks geluid’. IJzerenheinig als ze was in haar esthetische principes, drukte Cilia mij als haar vaste dramaturg onophoudelijk op het hart dat het nooit gemanipuleerd geluid mocht zijn dat ze gebruikte in haar geluidswandelingen en geluidsinstallaties. Ze wilde de werkelijkheid precies laten horen zoals de wereld via haar oren tot haar kwam. Ze werd een meester in het opnemen van binauraal geluid. ‘Volg je oren, niet je ogen’, was haar motto en gewapend met kleine microfoons voor beide oren maakte ze tijdens de opname zelf kleine audio-composities van hoe ze ronddwaalde langs de geluiden van de stad, de natuur of ‘zomaar’ onder een viaduct van een grote autoweg.
Zomaar was het echter nooit. Elke opname-locatie was diep doordacht, passend bij het thema van het specifieke project. Het laten weerklinken van de onregelmatige tikken die de voortrazende auto’s maakten op de ingeklonken ijzeren nerven van het viaduct, paste bij het thema over de rafelranden van de stad. Voor Cilia was die opname veelzeggend om te begrijpen hoe zo’n planologisch niemandsland van verstedelijkt platteland zich laat horen in een geluidspanorama van auto’s op de ringweg, ruisen van bomen en een van ver klinkende kerktoren.
Koptelefoons voor het afluisteren van deze geluidsfragmenten waren absoluut noodzakelijk, omdat zij de luisteraar eenzelfde driedimensionale ervaring van het geluid wilde geven zoals zij die had gehad tijdens de opname. De koptelefoons gaven de bezoekers van haar werk de illusie dat ze onder een viaduct stonden, terwijl ze tegelijkertijd door een heel ander landschap liepen.
Met deze surrealistische kortsluiting in de beleving van de publieke ruimte staat Cilia met beide theaterbenen in de traditie van Tender, een collectief dat het dagelijkse leven jarenlang met ontregelende poëtische interventies bestookte. Cilia die geen acteer- of mime-achtergrond had, nam in de locatieprojecten van Tender vaak de rol van hostess op zich, die de toeschouwers wegwijs maakte. Toen er een solo-marathon georganiseerd werd waarbij ieder Tender-lid een eigen werk zou maken, koos ze voor haar persoonlijke hobby om geluidsopnames te maken als ze op reis was, en bleef ze bij haar neutrale rol van gids. De eerste geluidswandeling was geboren: China Daily (1987). Via de koptelefoon waanden we ons in een drukke Chinese stad en keken we met andere ogen naar de vertrouwde Amsterdamse straten waar we doorheen liepen.
Na het uiteenvallen van Tender besloot Cilia het format van de geluidswandeling verder te ontwikkelen. Ze was een pionier, begon zich geluidskunstenaar te noemen, en zocht met haar werk een plek binnen het nog ongedefinieerde gebied tussen site specific theater en beeldende kunst in de openbare ruimte.
Het theatrale spektakel van de botsing van totaal verschillende realiteiten werd allengs minder in haar werk; ze begon zich meer te interesseren hoe het vangen van dagelijks geluid iets zegt over de omgeving waarin we wonen, de tijd waarin we leven en hoe we ons als maatschappij organiseren. Ze hield een pleidooi om beter naar de wereld te luisteren, in een tijd dat de beeldcultuur steeds dominanter werd. Ze noemde dit een onderzoek naar de hoorbare ruimte. Zo liet ze horen wat de afwezigheid van economische reuring in een Vinex-wijk betekent (Vinex Broekpolder 2010) of hoe het oorlogsverleden nagalmt in onze beleving van een natuurlandschap (Niets laat me vermoeden 2015).
Cilia was een perfectionist. Toen ze een geblinddoekte wandeling op de begraafplaats van de heilige Oda in Sint Oedenrode voorbereidde voor Oda, een geluidsrelikwie (2007), ging ze in Schotland op zoek naar een lang vervlogen geluidslandschap, een vroeg middeleeuws klankpanorama, zonder enig geruis van het verbruik van fossiele brandstoffen. Bijna nergens in Europa ontkom je aan het geluid van een autosnelweg in de verte of een overvliegend vliegtuig. Alle geluidsopnamen die ze in de Schotse woeste natuur maakte, ver van de bewoonde wereld, deed ze met een schapenvel om haar schouders, omdat ze wilde voorkomen dat de regen zou tikken op haar nylon regenjas. Dat zou namelijk een geluid veroorzaken dat Oda in de zevende eeuw zeker niet had gekend.
Verstilling was haar passie. Zij genoot van een stilte waarbinnen alle geluidsbronnen onafhankelijk van elkaar waargenomen kunnen worden. Air conditioning en muzak waren haar grootste vijanden. Cilia verafschuwde gesproken woorden in haar opnames. In haar oren ontstond dan een alles bepalend narratief dat haar gedachten afleidden van wat werkelijk belangrijk voor haar was: al luisterend samenvallen met de locatie waar je je bevindt. Door eerst goed te luisteren begin je te begrijpen hoe die buitenwereld functioneert en ontstaat er empathie voor de omgeving waarin je je bevindt. En met die empathie voor de omgeving ook met de mensen die dat landschap bewonen of vormgeven.
In het project Silencer, de stilte van het zwijgen (2005) wilde Cilia opnames maken op locaties waar veel mensen aanwezig zijn zonder dat ze met elkaar in woorden communiceren. Voor dit project liet ze zich bijvoorbeeld in een overvolle metrowagon duwen in Japan waarna ze geluidsopnamen maakten van een dichte massa ademende mensen, ritssluitingen die open of dicht gingen en jassen die langs elkaar heen schuurden, zonder dat er een woord te horen viel behalve de mechanische stem van de omroepinstallatie bij de metrohaltes.
We hadden het idee opgevat dat een locatie waar mensen anonieme seks met elkaar hadden ook een geweldige plek zou zijn om woordloze stilte tussen lichamen op te nemen. Om geen bekenden tegen te komen, kozen we voor een swingersclub in Wenen. Terwijl bijna iedereen naakt was, bleven wij als enigen geheel gekleed. We waren duidelijk de oudsten. Ik was enigszins nerveus omdat ik niet wilde dat de mensen de kleine microfoons in haar oren zouden ontdekken. Door de kelder schuifelden we geluidloos – dat was ook een principe waar nooit aan getornd werd: Cilia mocht tijdens de opnames nooit hoorbaar aanwezig zijn anders zou de bezoeker op de koptelefoon niet als protagonist in het geluidslandschap kunnen dwalen. En daar gingen we dan, aandachtig luisterend, hand in hand van actie naar actie. Op een gegeven moment bogen we ons uiterst aandachtig naar een koppel om het geluid van hun copulatie van nog dichterbij op te kunnen nemen. Achteraf bleek de opname niet bruikbaar, de lust opwekkende muzak was te overheersend in de recordings.
De laatste jaren van haar 35-jarige loopbaan als geluidskunstenaar kwam er aandacht voor de schoonheid van het dagelijks geluid zelf, los van enige dramaturgische verantwoording. De toonhoogte van het monotone gebrom van de helikopters in New York, echoënde voetstappen van een eenzame suppoost die afsluit in een museum, het heldere geluid van kinderstemmen bij een klaterend beekje in Zuid-Korea. De gekozen geluidsfragmenten voor de laatste projecten werden langer en meditatiever, als ware het oefeningen in het zo minutieus mogelijk luisteren naar het kleinste detail.
Hoogtepunt, en naar later bleek ook zwanenzang, was het project Vertical Awareness (2019) tijdens de groepstentoonstelling Symbiotic City tijdens de triënnale APAP6 in Anyang, Zuid-Korea. Onderdeel van dit site specific project was de beklimming van een toren, ontworpen door MVRDV, waarna de wandelaar een 360 graden panoramisch uitzicht voorgeschoteld kreeg op groen glooiende heuvels met de stad Anyang in de verte. Bij het zien van zoveel weidsheid werden de geluiden op de koptelefoon steeds ijler. Gegons van bijen ging over in het wervelen van wind, en heel ver weg klonk nog het eeuwige geruis van een stad.
Foto: Hilt
Dossiers
