Attempt on Dying, poging tot sterven, is de meest treffende titel die maker Boris Nikitin (Zwitserland) had kunnen kiezen voor zijn autobiografische stuk. In deze sobere monoloog neemt hij zijn publiek mee door het ALS-ziektebed van zijn vader, en diens wens om zijn leven middels zelfdoding te beëindigen. Het resultaat is een nuchtere, rauwe theatertekst waarin hart en hoofd met elkaar worstelen.
Boris Nikitin staat bekend om zijn radicaal minimale opsmuk en illusie: de grens tussen werkelijkheid en theatraliteit is hem geen onbekende, zoals ook te zien was in zijn Hamlet-bewerking uit 2018. Ook Attempt on Dying blijft sober. De vormgeving is minimaal. De bühne is leeg, er staat alleen een stoel, zo te zien uit het café geplukt. Nikitin komt op, gekleed in jeans en t-shirt, met script in zijn hand. Hij neemt plaats en leest gedurende vijftig minuten zijn tekst voor. Gaandeweg de voorstelling verandert het licht iets – van een totaaltje op toneel en publiek naar een witte spot op Nikitin zelf – dat is het.
De leidraad van zijn tekst is de ALS-diagnose van zijn vader, hoe die steeds zieker wordt, en uiteindelijk overlijdt. Vrijwel direct na de diagnose geeft zijn vader aan dat hij liever sterft middels euthanasie dan door de ziekte. Als hij niet meer kan lopen, belooft hij, dan is het over. Echter, wanneer het moment komt dat hij permanent in een rolstoel belandt, verschuift hij zijn deadline. Van lopen naar zelfstandig eten, van zelfstandig eten naar totale afhankelijkheid, en uiteindelijk heeft de ziekte dan toch zijn werk gedaan.
Nikitin zelf balanceert tussen de academische intellectueel, die legale zelfdoding toejuicht, en de onzekere zoon, die immense opluchting voelt wanneer zijn vader zich keer op keer bedenkt. Tekenend is een monoloog die hij afsteekt tegen een hulpverlener, vroeg in de performance, waarin hij beschrijf hoe mooi euthanasie is. Het is het recht om te mogen sterven, wat de betekenis van het leven zelf verandert. Leven is geen moeten meer, geen verplichting, maar een keuze. Je mág leven, mág eindigen, mág zijn. Nikitin weet het zelfs voor elkaar te krijgen om hierin betekenisvol terug te knipogen naar Hamlet: een frisse invulling van to be or not to be.
De voorstelling maakt een boog naar het einde van de lijdensweg. Dan zijn er geen filosofische mijmeringen meer, maar ligt de focus op de praktische details. Een telefoongesprek, een autorit, een reflectie op laatste gesprekken, en uiteindelijk de beschrijving van zijn vaders dood.
Nikitin maakt ook connecties met andere thema’s. Sommige zijn welkome toevoegingen, andere voelen als overbodig. Zo verbindt Nikitin zijn vaders beslissing aan zijn eigen coming out. Een standpunt innemen over (je eigen) zelfdoding is ook een outing; voor beide is kwetsbaarheid en moed nodig. Alhoewel deze verbinding tussen vader en zoon ontroerend is, voelt het binnen de voorstelling als te veel. De focus op zijn vaders ziekte biedt al genoeg stof tot nadenken. We hebben geen parallellen nodig om de ernst en precariteit van de situatie te voelen.
Op het eerste oog lijkt Nikitin niet de beste performer (herstel, voorlezer). Het zitten en lezen is een vorm die om wat inspanning vraagt van je publiek. Het kan de taalbarrière zijn, in een Engelstalige voorstelling door een Duitstalige maker, maar het voorlezen is hier en daar monotoon, vlak, schijnbaar niet af-geregisseerd. Hoe langer je kijkt, echter, hoe meer het tegendeel waar blijkt te zijn. Alle bewegingen die Nikitin maakt, van het schudden van zijn arm tot de priemende blikken die hij ons toewerpt, zijn minutieus bedacht en zodanig ingezet.
Wanneer Nikitin halfweg de voorstelling een minutenlange stilte laat vallen maar al deze beweginkjes aanhouden, verspringt ook plots de focus van de performance. Dit is een droge tekst, klopt, maar de lichamelijkheid van deze voorstelling was al die tijd al pijnlijk aanwezig. Het wordt bevestigd aan het eind. Nikitin staat op en gaat af. Een spot met lege stoel blijft achter. Het lichaam is weg, en de vorm van deze monoloog komt precies en perfect samen met de schrijnende inhoud.
Mede deze kleine, maar geniale theatrale ingrepen maken Attempt on Dying niet alleen een dramaturgisch slimme, maar ook een bewogen en emotionele solo. Je wordt onverbiddelijk meegezogen in zijn relaas. Nikitin weet de perfecte balans te vinden tussen authenticiteit en theatraliteit.
Foto: Donata Ettlin
