Schaamte is een dusdanig precair onderwerp dat het slechts met de grootst mogelijke omzichtigheid kan worden benaderd. Dat zou de conclusie kunnen zijn na het zien van Shame van de Poolse theatermaakster Malgorzata Wdowik (haar naam volgens Nowy Teatr, bij Noorderzon heet ze om mij onbekende redenen Gosia).

Wdowik onderzoekt in haar voorstelling het begrip ‘schaamte’ via een ingewikkelde constructie. In de beginscène zien we haar, op de rug gezien en zittend aan een klein bureautje, terwijl ze gebogen zit over een laptop. Ze monteert een filmpje van een bezoek aan haar moeder waarvan we de beelden geprojecteerd zien op een scherm boven haar.

Het zijn een reeks ‘gewone’ moeder-dochter scènes, gewoon in die zin dat je je goed kan voorstellen dat het zo gaat als men zich onbespied waant. Maar omdat er een camera bij is krijgen die scènes een grote mate van intimiteit. Alsof hetgeen je ziet niet voor jouw ogen is bestemd.

Wdowik roept, met een steeds dwingender wordend, kinderlijk stemmetje ‘Mama!’ om haar te vragen haar haren te strelen. We zien ze met een stapel kleren in de weer waarvan moeder vindt dat dochter ze nog een keer moet dragen. Of ze poetsen een gigantische hoeveelheid koelkastmagneten, afkomstig uit alle delen van de wereld. We horen de dochter zeggen dat moeder in haar leven nog nooit meer dan 100 kilometer van haar huis geweest is, dus die magneten vertegenwoordigen een wereld waar zij geen weet van heeft en hoogstens van droomt.

Dat is de ene lijn. Maar tegelijkertijd worden er scènes gespeeld op het bijna lege speelvlak. Een klein houten huisje en een kledingrek, meer is er niet. Die scènes lijken een abstrahering van hetgeen we op de film zien. Of tonen wat er onderhuids speelt, dat wat niet gezegd wordt of niet gezegd kán worden.

En dan is er nog een derde lijn, gespeeld door een blonde vrouw in een opvallende rode jurk. Zij komt af en toe het toneel oplopen om een en ander, licht relativerend, van commentaar te voorzien. Soms betreft dat de toneelscènes, soms het filmmateriaal.

Shame zegt te gaan over drie generaties vrouwen, maar zoomt vooral in op de relatie tussen Wdowik en haar moeder. Haar oma is eerder een schim uit het verleden die haar sporen nagelaten heeft in de moeder, die zich nog steeds lijkt te schamen voor haar afkomst. Niet voor niets is zij ooit het ouderlijk huis ontvlucht.

In een prachtige scène zien we hoe ze liggend uit het houten huisje wordt getrokken, maar er toch niet van loskomt. ‘Het hoofd komt als laatste’, klinkt het. Dat is letterlijk zo, zien we, maar ook figuurlijk. De eeuwige navelstreng immers; je kan niet straffeloos besluiten een streep te zetten door het verleden.

Veelbetekenend is dan ook dat de toneelmoeder en -dochter allebei Didier Eribon hebben gelezen. In zijn indrukwekkende autobiografie Terug naar Reims beschrijft de Franse socioloog hoe groot de invloed is van het klassensysteem op de sociale en maatschappelijke ontwikkeling van het individu. Waarmee Shame nog een vierde laag over het thema legt. Het levert een uitzonderlijk complexe en intrigerende voorstelling op, ontroerend op het menselijke vlak, confronterend op het maatschappelijke.

Foto: Malgorzata Wdowik