Gisteravond is regisseur, acteur, danser, leraar en uitgever Jan Ritsema overleden. Hij stond aan de basis van onder meer Mugmetdegoudentand, Toneelgroep Amsterdam, de International Theatre Bookshop en het Franse PerformingArtsForum (PAF). ‘Een fijnslijper van toneeldiamanten’, noemde recensent Loek Zonneveld hem.

De betekenis van Jan Ritsema (1945) voor het theaterveld is bijzonder groot. Hij richtte theatergroep Mugmetdegoudentand op, samen met de acteurs die hij bij hun eindexamenproductie had geregisseerd. Hij stond aan de basis van Toneelgroep Amsterdam, toen Gerardjan Rijnders (aangezocht om het fusiegezelschap van Toneelgroep Centrum en het Publiekstheater artistiek te leiden) hem daar als partner bij vroeg. En in België, waar Ritsema lange tijd woonde en werkte, was hij vanaf de oprichting betrokken bij de dansopleiding P.A.R.T.S van Anne Teresa de Keersmaeker. Daarnaast begon en runde hij zestien jaar lang de enige Nederlandse uitgeverij voor theater- en filmboeken, met daarbij de Theatre Bookshop die tot vorig jaar in de Amsterdamse Stadsschouwburg zat. In 2006 richtte Ritsema in Frankrijk nog the PerformingArtsForum op. Hij kocht nabij Reims een majestueus, ommuurd klooster om open te stellen voor kunstenaars, wetenschappers en filosofen. Zelf ging hij er permanent wonen.

Het was Joop Admiraal die hem een ingang gaf in het professionele theater. Na de Academie voor Expressie, die toen in het teken stond van de ‘demokratisering’, ging Ritsema stukken regisseren en belandde in het studententoneelcircuit, dat indertijd heel vernieuwend was. Admiraal vroeg hem in 1983 voor de begeleiding van de inmiddels legendarische solo U bent mijn moeder, waarin hij afwisselend zichzelf en zijn dementerende moeder speelde, in een magisch onnadrukkelijke transformatie. ‘Een fijnslijper van toneeldiamanten’, noemde recensent Loek Zonneveld Ritsema. Zijn kracht als regisseur lag in het de acteurs verantwoordelijk maken voor hun eigen voorstelling, en hun acteren ontdoen van bijzaken als prestatiedwang, onzekerheid en overbewustzijn.

Net zo’n theatersensatie als U bent mijn moeder was in 1986 de voorstelling Het naar de roman Het beest in de jungle van Henry James die Ritsema samen met de twee acteurs Marjon Brandsma en Ger Thijs bewerkte tot een vertelling waar de spelers soepeltjes in en uit stapten. Hij liet Johan Leysen schitteren in de solo Wittgenstein Incorporated, die in 2009, twintig jaar na de première, met evenveel succes werd hernomen. Het is een reconstructie van drie colleges die Ludwig Wittgenstein ooit gaf, waarbij Leysen de hardop denkende filosoof opriep, maar ook de stemmen van de toehoorders bij de colleges liet horen, plus de regie-aanwijzingen uit de toneeltekst. En toen de aan aids lijdende Amerikaanse Wooster Group-acteur Ron Vawter een voorstelling wilde maken over zijn ziekte vroeg hij Ritsema als regisseur. Het resultaat was het overrompelend intieme Philoktetes Variations (1994), waarin Vawter, gesecondeerd door Viviane Demuynck en Dirk Roofthooft, de hoofdrol vertolkte in drie verschillende teksten over de met een stinkende wond opgezadelde Philoktetes, en daarbij ongegeneerd zijn door kaposi-vlekken aangetaste lichaam toonde.

In zijn streven naar waarheid en zuiverheid op het toneel heeft Ritsema ook een jongere generatie theatermakers geïnspireerd. Regisseur Eric de Vroedt roemt in interviews nog altijd de invloed die Ritsema op hem heeft gehad toen deze gastdocent was aan de Arnhemse Toneelschool: ‘Hij leerde ons kijken naar onszelf en daarin concreet te zijn en precies.’ Toen De Vroedt met medestudenten in 1993 een actie op touw zette om het door Serviërs belegerde Sarajevo te steunen, was het Ritsema die middels een Hamlet-project de motieven van de actievoerders fileerde: waren ze echt geëngageerd of wilden ze toch ook de held spelen?

Het conflict heeft de zuiverheidszoeker nooit geschuwd. Ritsema’s aanpak kon zo confronterend zijn dat hij acteurs tot wanhoop dreef. En zijn afkeer van wat hij schijnvertoningen vond, droeg hij uit in de openbaarheid. In 1995 schreef hij een Pamflet tegen de leugen, waarin hij zich uitsprak tegen ‘gezeur en zelfbeklag’ op het podium, en tegen theater ‘dat zich wentelt in machteloosheid en zelfmedelijden’.

Later was hij vooral verbonden aan het Kaaitheater waar hij theater, dans en filosofische performances maakt. Op zijn vijftigste begon Ritsema zonder enige ervaring nog met dansen. ‘Een heer die thuis loos gaat bij zijn favoriete cd’s’ zag NRC in zijn danssolo Pour la fin du temps (1996). De afgelopen decennia bewoog hij zich in een internationaal circuit van vernieuwers in de moderne dansimprovisatie, zoals Boris Charmatz en Xavier Le Roy.

In 1984 werd hem door de gemeente Amsterdam de Albert van Dalsum-prijs toegekend, voor zijn regie van Adio van het Werkteater, maar die weigerde hij. ‘Prijzen zijn er om je te begraven.’
Jan Ritsema is 76 jaar geworden.

Zie ook: ‘Vergeleken met andere mensen ben ik best veel begonnen’, interview Jan Ritsema door Marijn van der Jagt in het Theaterjaarboek 2017/2018
Jan Ritsema op de Theaterencyclopedie

foto Jérôme de Perlinghi