Voor u ligt het derde Theaterjaarboek in de serie die in 2017 is gestart door Theatermaker en Werkgroep NIT. Net als de uitgave van het eerste Theater Jaarboek van Luisa Treves 67 jaar geleden was de herstart liefdewerk van individuen: dramaturgen, wetenschappers, uitgevers, journalisten. Tot onze grote vreugde kunnen we vaststellen dat ons werk weerklank vond en dat dat ertoe leidde dat we met deze editie een min of meer institutionele bedding hebben gevonden. Allard Pierson, de hoeder van de Theatercollectie, is nu een officiële partner in de aanloop naar een structurelere ondersteuning van het podiumkunstenerfgoed vanaf 2021. Dat is een geweldige ontwikkeling.
De geest van samenwerking tussen een groot aantal mensen en instellingen aan de receptiekant van de podiumkunsten blijft gewaarborgd. Zo kwam het thema voor dit jaarboek zo’n twee jaar geleden voort uit de gesprekken aan tafel bij Werkgroep NIT. Met name Loek Zonneveld benadrukte de urgentie van het groots onder de aandacht brengen van het scharnierpunt in de theatergeschiedenis dat Aktie Tomaat vijftig jaar na dato vormt. Werkend aan een Tomaattafel met wetenschappers en schrijvers, makers en beschouwers vonden we elkaar in een aantal projecten die dit jaar onder de paraplu van 50 Jaar Aktie Tomaat plaatsvonden en -vinden. In een veld met nauwelijks institutionele ondersteuning is veel afhankelijk van individuele inzet en van de bereidheid om kennis te delen. Beide blijven onverminderd groot.
In maart was er een congres van Performance Philosophy bij Theaterwetenschap aan de UvA; Allard Pierson organiseerde op 7 oktober een teach-in; en op 4 november vindt de feestelijke manifestatie Requiem voor Tomaat plaats, in de Stadsschouwburg Amsterdam (Komt allen!). Daar wordt ook de uitgave van Tankred Dorsts Toller door De Nieuwe Toneelbibliotheek gepresenteerd. Zo komen wetenschap, erfgoed, journalistieke en artistieke verwerking samen.
Dit Theaterjaarboek is ook onderdeel van deze samenwerking. We dragen ons steentje bij aan de geschiedschrijving met twee uitgebreide reconstructies op basis van getuigenissen van zeventien betrokkenen in verschillende rollen in en rondom het theater. Ikzelf sprak dertien mensen die eind jaren zestig minder of meer betrokken waren bij het theater, sommigen als lid van de Aktiegroep Tomaat, sommigen als initiator van de Toller-actie, sommigen als voorwaardenschepper of slachtoffer. Samen met archiefonderzoek levert hun oral history een rijk beeld op van het klimaat waarin Aktie Tomaat kon ontstaan.
Marcelle Schots vertrok vanuit de vraag waarom in de dans een vergelijkbare opstand uitbleef en sprak met leiders en vernieuwers in de dans en performance van de jaren zestig, onder wie Hans van Manen en Ine Rietstap. Fotograaf Bert Nienhuis zocht alle geïnterviewden voor deze stukken op en maakte een prachtige fotoserie. Floortje Bakkeren inventariseerde de mythevorming rond Aktie Tomaat en toont hoe verschillende geschiedschrijvers de afgelopen vijftig jaar Tomaat voor hun visie hebben ingezet.
De invloed van Tomaat wordt nog steeds betwist. Is de actie verantwoordelijk voor al het goede dat het Nederlands theater heeft voortgebracht? Of vernietigde ze juist het draagvlak voor toneel? In hoeverre zijn de markante makers van afgelopen theaterseizoen als Sadettin Kırmızıyüz, Johanna ter Steege, Jetse Batelaan en Daria Bukvić nog schatplichtig aan Tomaat? Dennis Meyer bekijkt het afgelopen seizoen door de bril van een tomatist, en jonge dramaturgen en regisseurs van nu kijken naar hun collega’s van toen.
Ten slotte heeft dit Theaterjaarboek zich inmiddels ook te voegen naar haar eigen tradities. Zoals in de eerdere edities vragen we theaterfotografen een keuze te maken uit hun eigen werk en mensen in het veld naar hun meest dierbare herinnering van het afgelopen seizoen. De critici presenteren hun seizoenslijstjes. Ook zeggen we adieu tegen enkele grootheden die afgelopen seizoen zijn overleden, met onder meer een prachtig eerbetoon van Hans Croiset aan Elisabeth Andersen.
En naast al die terugblikken hebben we ook nog echt nieuws: het theaterbezoek stijgt weer, blijkt uit cijfers van de VSCD. Inmiddels zit het bezoek boven het niveau van 2009, het crisisjaar dat de daling inzette. En misschien wel belangrijker: het aandeel gesubsidieerde podiumkunsten in de schouwburgen is na jaren daling weer aan het toenemen.
Maar de toekomst is niet overal rooskleurig. Tegen de naderende bezuiniging op het Fonds Podiumkunsten moet met kracht worden geprotesteerd. Ik vermoed dat gooien met tomaten iets te retro is, maar de jaren zestig hebben nog genoeg ander actie-repertoire opgeleverd.
Ook kunnen we kijken naar de vrolijke verstoringen van Extinction Rebellion, naar het verbeten geduld van Kick Out Zwarte Piet of naar de artistieke actievormen van Fossil Free Culture. En als dat niet werkt, gebruiken we het meest overtuigende pressiemiddel van 2019: de tractor.
Dossiers
