In mei 1945 was dé vraag die in het theater beantwoord moest worden: hoe om te gaan met degenen die getekend hadden voor de cultuurkamer? Voor altijd uit het theater verbannen leek een veel te zware straf, en ook praktisch onuitvoerbaar: in totaal hadden immers maar zo’n honderd mensen niet getekend. Er werd voor een tussenoplossing gekozen: van mei tot november 1945 werd voorrang gegeven aan diegenen die niet hadden getekend, daarna was iedereen weer welkom. En zo bezette op 10 mei Toneelgroep 5 mei de Stadsschouwburg Amsterdam om de voorstelling Vrij volk te maken.

‘Het was dé gelegenheidsvoorstelling die gemaakt moest worden.’ Zo horen we in ‘Het heroïsche theater van de weigeraars’, de eerste aflevering van het tweede seizoen van de podcastserie Bezet, audiomonumenten van de stad Amsterdam van het Amsterdamse 4 en 5 mei comité. Journalist en radiomaker Pieter-Bas van Wiechen gaat in deze aflevering in gesprek met journalist Henk van Gelder en acteur Edwin de Vries en neemt ons mee in de geschiedenis van dit bijzondere gezelschap en zijn speciale voorstellingen.

Dubbel gevoel
De podcast heeft met deze voorstelling en dit gezelschap goud in handen. Het is immers een fascinerend onderwerp dat enorm tot de verbeelding spreekt, maar waar ik tot nu toe nog nooit van had gehoord. Het is nogal wat: een vijf uur lange voorstelling met vijftig acteurs, geschreven door vijf schrijvers, geregisseerd door vijf regisseurs, die de geest van het verzet moest vangen. Het is een prachtige daad in de tijd, maar als luisteraar krijg je al snel het gevoel dat het onmogelijk tot goede kunst heeft kunnen leiden.

Van Wiechen als host slaagt er bijzonder goed in om de luisteraar mee te nemen in dit dubbele gevoel over de voorstelling en het gezelschap zonder er een oordeel over te vellen. We horen dat het stuk nadien nooit meer is gespeeld, dat het nogal lang was en totaal kritiekloos ten opzichte van de rol van Nederland in de oorlog. Tegelijkertijd laat hij ook horen dat alle spelers elkaar kenden van het verzet en hoe sterk de onderlinge solidariteit was.

Hij legt de puzzelstukken op tafel en laat de luisteraar vervolgens zelf tot conclusies komen. Dit werkt ontzettend goed omdat je daardoor als luisteraar steeds voor de vraag komt: maar maakt het uit of het een goed stuk was? Het was immers die daad in de tijd, ook lovend door publiek en pers ontvangen. Juist de vraag hoe we naar dit stuk moeten kijken en welke criteria nou precies van toepassing zijn blijken een goede motor voor de podcast.

Een eigen trein
De vele prachtige details die dit verhaal rijk is, zijn een troef van de podcast. Van het feit dat de NS een speciale trein ter beschikking had gesteld voor de acteurs om mee te reizen tot het enige krantje dat het waagde om negatief over de voorstelling te schrijven. Hiervoor heeft Van Wiechen ongetwijfeld veel te danken aan zijn twee gasten, journalist Henk van Gelder en acteur Edwin de Vries. Zij vullen elkaar namelijk ook goed aan: Van Gelder die als expert over deze periode veel details en context kan bieden en De Vries die als zoon van een van de acteurs van Toneelgroep 5 mei de sfeer en onderlinge verhoudingen kan schetsen. En alsof dat allemaal nog niet genoeg was, heeft Van Wiechen ook beschikking gehad over geluidsfragmenten van Vrij Volk, later ingesproken door Albert van Dalsem, tevens een van de regisseurs van het stuk.

Tegen het einde van de podcast komt nog kort de tweede voorstelling van Toneelgroep 5 mei ter sprake, de naamlozen. Hier gaat de podcast misschien over van rijkdom in overvloed. Daar waar de podcast over de eerste voorstelling kon uitweiden zonder te hoeven oordelen, lijkt bij de tweede voorstelling ten behoeve van de tijd een stuk korter door de bocht te worden gegaan. Het is nu een voetnoot bij het gezelschap, terwijl je als luisteraar het gevoel krijgt dat er misschien nog wel een hele aflevering in had gezeten.

Het toont eens te meer hoe rijk de bron is waar de podcast uit heeft kunnen putten. Het is dan ook te hopen dat Van Wiechen veel van zulke verhalen heeft om de komende afleveringen mee te vullen. Zo niet, dan kan hij altijd nog eens terugkomen bij Toneelgroep 5 mei.

Bezet, audiomonumenten van de stad Amsterdam is te beluisteren via alle podcastkanalen, onder andere ART19. Het heroïsch theater van de weigeraars was de eerste aflevering van het tweede seizoen, de tweede en derde aflevering zijn ondertussen ook te beluisteren.

Foto: NIOD